Әбу Әли Әл-Хайсам балалық шағы
Әбу Әли Әл-Хайсам (батыс еліндегі аты “Алхазен”) 965 жылы араб отбасында, Ирактың Басра қаласында дүниеге келген. Ол кезде Басра қаласы буид әмірлігінің құрамында болған. Ғалым туған жерінде елге қызмет етіп, визир лауазымына дейін иеленді. Сонымен қатар бос уақытында қолданбалы математиканы оқыған. Соның арқасында ғалым Ніл өзенінің су тасқынын реттей алатындығын мәлімдеп, халиф әл-Хакімді гидравликалық жобаны жүзеге асыру үшін шақырды. Алайда, Ибн аль-Хайсам өзінің жобасының мүмкін еместігін мойындауға мәжбүр болды. Мұны білген халиф ғалымға ашуланып, оны үй қамауына алып, мүлкін тәркілейді. Ибн әл-Хайсам өмірін сақтап қалу үшін әл-Хаким қайтыс болғанға дейін өзін “ақымақ” болып көрінуге мәжбүр болды. Содан кейін мұрагерлері таққа отырғаннан кейін, бостандыққа ие болып, қайтыс болғанға дейін Каирде жоғары құрметпен өмір сүрді.
Математика
Әбу Әли Әл-Хайсам Евклидтің “Бастау” еңбегін оқып, “евклидтің бесінші постулатын” дәлелдеуге тырысты. Евклид туралы ақпаратты мына жерден оқи аласыз: Евклид ұлы математик, геометрия ғылымының атасы. Ғалымның дәлелдемесі барлық аспектілерді қамтыған жоқ. Сондықтан бұл дәлелдеме дұрыс емес деп шешілді. Бірақ Әл-Хайсам алғаш рет үш ішкі бұрышы түзілген «Ламберт төртбұрышы» деп аталатын материалды қарастырды. Ол төртінші бұрыштың теориялық үш нұсқасын тұжырымдады: сүйір, доғал, тік. Осы үш гипотезаны ғалым кейінгі зерттеулерде бірнеше рет қарыстарған.
«Параболалық денені өлшеу туралы» трактатында Әбу Әли Әл-Хайсам қатардағы квадраттардың, текшелердің және төртінші дәрежелердің қосындыларына формулалар және қатарлар жиынтығы үшін бірқатар басқа формулалар келтірілген. Осы формулаларды қолдана отырып, ғалым анықталған интеграл формуласына тепе-тең келетін есептеулер жүргізген. «Изопериметриялық фигуралар туралы» трактатында Әл-Хайсам шеңбердің барлық периметрі бойынша барлық фигуралардың ең үлкен ауданы бар екенін және шар барлық беттердегі тең денелердегі ең үлкен көлем екенін дәлелдеуге тырысты. Сонымен қатар шеңбердің квадратурасы, шарды өлшеу, гептагон, шаршыға жазылған бесбұрыштың құрылысы, үшбұрыш биіктігінің қасиеттері туралы, конус қиықтарына арналған циркуль және т.б. еңбектер жазған.
Физика және астрономия
Әбу Әли Әл-Хайсамның танымал фундаменталды еңбегі — «Оптика кітабы» деп аталады. Физиологиялық оптика саласында ол ежелгі грек ғалымы Галенге сүйене отырып, көздің құрылымына сипаттама береді. Тәжірибелік негізде Платон мен Евклидтің жарыққа деген көзқарастарының көзбен шығарылатын және «сезінетін» объектілердің сәулелері ретіндегі көзқарастарының негізсіздігін дәлелдейді. Ғалым грек ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, өзінің теорияларын тұжырымдады. Аль-Хайсам байқалған объектінің әр нүктесі көздің белгілі бір қабылдау нүктесімен байланысты болуы мүмкін деп есептеді. Ол бинокулярлық көріністің дұрыс бейнесін берді. Соңында ол жарық жылдамдығының шектеулі екенін айтты.
XII ғасырда ғалымның жұмыстары латын тіліне «Оптика қазынасы» (лат. Opticae thesaurus) деген атпен аударылды. Әбу Әли Әл-Хайсам сонымен қатар «Айдың жарығы», «Жарық пен кемпірқосақ туралы», «Көлеңкелердің қасиеттері туралы» әйгілі еңбектер мен трактаттар сериясын құрастырды.
Әбу Әли Әл-Хайсам философиясы
Өзінің «Орналасуы» трактатында Әл-Хайсам Аристотельдің табиғатты бос орынға итермелейді деген пікірімен келіспеді. Ғалым бұл жерде (ал-макан) ғаламды орналасқан дененің ішкі беті арасындағы елестетілген үш өлшемді бос орын деп көрсетті. Сонымен қатар өзінің оптика кітабында ғарышты қабылдау және оның эпистемологиялық салдарын талқылады. 1040 жылы Каир қаласында қайтыс болды.