Евклид балалық шағы
Евклид шамамен б.з.б. 330 жылы Александрия қаласында дүниеге келген. Кейбір араб тарихшылары ғалымды Нократ қаласынан ауқатты отбасынан шыққан деп санайды. Кейбір құжаттарға сәйкес, Евклид Афиныдағы ежелгі Платон мектебінде оқыған. Сол уақытта Платон мектебінде тек бай адамдарға оқуға мүмкіндіктері болды. Оқуды бітіргеннен кейін ғалым Египеттің Александрия қаласына көшеді. Сол жерде Евклид «геометрия» деп аталатын математика саласының негізін қалады.
Александрия қаласында Евклид математика саласында революциялық жаңалықтар ашқан. Бірақ математиктің өмірбаяны туралы ешқандай нақты деректер сақталмаған. Ғалым көпшіліктің назарын математикаға аударып, осы ғылымды жаңа деңгейге көтеріп, көптеген теоремаларды дәлелдеген. Ол кезде Александрия әлемнің батыс бөлігіндегі ең үлкен қала ғана емес, сонымен бірге папирус индустриясының ірі, гүлденген орталығы болды. Дәл осы қалада Евклид математика мен геометриядағы еңбектерін жасап, әлемге ұсынды.
Ғылым жолы
Евклидті «геометрияның атасы» деп санайды. Дәл осы білім саласының негізін қалаған және оны қажетті деңгейге көтерген. Сондай-ақ қоғамға сол кездегі математиканың ең күрделі салаларының бірінің заңдарын ашып берген. Александрияға көшкеннен кейін, Евклид, уақытының көп бөлігін Александрия кітапханасында өткізеді. Әдебиетке, өнерге және ғылымға арналған бұл мұражайды Птоломей негізін салған. Мұнда математик геометриялық қағидаларды, арифметикалық теориялар мен иррационал сандарды геометрияның бірыңғай ғылымына біріктіре бастайды. Ол өзінің теоремаларын дәлелдеуді жалғастырып және “Негіздер” атты ғылыми еңбегін жазуды бастайды.
Ғалым ғылыми қызметінің барлық кезеңінде аксиома мен тұжырымдамадан бастап, стереометрия мен алгоритмдер теориясымен аяқталған көптеген мәселелерді қамтитын «Негіздер» атты 13 шығарылымын аяқтады. Түрлі теориялардың алға жылжуымен бірге ол Евклид ұсынған тұжырымдарды дәлелдейтін әдістемелер мен осы идеялардың логикалық негіздемесін жасай бастайды. Оның жұмысында планиметрия мен стереометрияға қатысты 467-ден астам мәлімдемелер, сондай-ақ геометриялық бейнелерге қатысты теорияларын дәлелдейтін гипотезалар мен тезистер бар.
Теорема және аксиомалар
“Негіздер” еңбегі сол заманнан бастап, XX ғасырға дейін сансыз рет басылып шыққан. Көптеген математик ғалымдар геометрия саласын дамытуда осы еңбектерге сүйенген. Евклид геометриясы ешқандай шектеуді білмеді, және ғалым жаңа теоремаларды «жай сандар» өрісіндегі сияқты арифметикалық білім негіздері саласында да дәлелдеуді жалғастырды. Ғалым өзінің бастауларында дамуды жалғастырған жүйе, әлем 19 ғасырға дейін білетін жалғыз геометрия болады. Алайда қазіргі математиктер геометрияның жаңа теоремалары мен гипотезаларын ашып, тақырыпты «Евклид геометриясы» және «Евклид емес геометрия» деп бөлді.
Евклид “аксиомаларды” дәлелдеуді қажет етпейтін тұжырымдар екенін айтты. Бірақ ол бұл тұжырымдарды соқыр қабылдауға, математикалық теориялар мен формулалар құруда қолдануға болмайтынын түсінді. Ол тіпті аксиомаларды даусыз дәлелдермен растау керек екенін түсінді. Сонымен, ғалым өзінің геометриялық аксиомалары мен теоремаларын растайтын логикалық тұжырымдар бере бастады. Осы аксиомаларды жақсы түсіну үшін оларды «постулаттар» деп атаған екі топқа бөлді. Бірінші топ танымал ғылыми тұжырымдардан тұратын «жалпы ұғымдар» деп аталады. Постулаттардың екінші тобы геометрия саласына байланысты болып келеді.
Математик Евклидтің ғылыми қызметі өркендеп, 1570 ж-ж аралығында “Негіздер” еңбегі грек тілінен араб тіліне, содан кейін ағылшын тіліне аударылды. Математиктер Евклидтің геометриялық және математикалық теорияларын жоққа шығаруға тырысқан жағдайлар көп болды, бірақ барлық әрекеттер сәтсіз аяқталды.
Евклид жеке өмірі
Евклидтің қайтыс болу жылы мен себептері адамзат үшін құпия болып қала береді. Әдебиетте оның б.з.б. 260 жылы қайтыс болуы мүмкін екендігі туралы айтылған. Ғалымның кітаптары мен еңбектері 19 ғасырға дейін бүкіл әлемде сатылды. Ғалым қайтыс болғаннан кейін де, әртүрлі елдердің математиктері теоремаларды дәлелдеуді және оның есімімен еңбектерін жариялауды жалғастырды. Қазіргі кезде ғалымның теоремалары «Евклид геометриясы» деген атпен танымал.